Ek Gıdaya Ne Zaman Başlanmalı?
6. Ay Neden Önemli?
-Erken Başlamanın Riskleri-
Dünya Sağlık Örgütü (WHO) ve Amerikan Pediatri Akademisi (AAP), ek gıdaya başlamak için en uygun zamanın 6. ay olduğunu belirtmektedir. Bunun birkaç sebebi var:
Sindirim Sisteminin Olgunluğu: Bebeklerin bağırsakları, doğumdan sonraki ilk 6 ay boyunca olgunlaşma sürecindedir. 6 aydan önce katı gıdalara başlanması, sindirim problemlerine, alerjik reaksiyonlara ve hatta uzun vadede bağırsak geçirgenliği sorunlarına yol açabilir. Sindirim sistemi tam olarak gelişmeden tanıtılan katı gıdalar; gaz, şişkinlik ve diğer bağırsak sorunlarına neden olabilir.
*Ek Bir Bilgi: 6. aydan önce ek gıdaya başlanan bebeklerde sindirim sistemiyle ilgili rahatsızlıkların daha sık gözlemlendiği gösterilmektedir. (Kramer, M.S. and Kakuma, R. (2004) The Optimal Duration of Exclusive Breastfeeding A Systematic Review. Advances in Experimental Medicine and Biology, 554, 63-77. - References - Scientific Research Publishing)
Anne Sütü ve Formül Mamanın Önemi: İlk 6 ay boyunca anne sütü ve(ya) formül mama, bebeğin tüm besin ihtiyaçlarını karşılar. Erken dönemde ek gıdaya başlandığında, bu besin kaynaklarının yerini tam anlamıyla dolduramayan katı gıdalar bebeğin yeterli beslenememesine neden olabilir.
*En sık yapılan hatalardan biri, ailelerin bebeklerinin kilo alması için erkenden ek gıdaya başlamak istemesidir. Fakat, çoğu zaman ek gıdaların kalorisi anne sütü ve formül mamanın kalorisinden daha düşüktür.
Şuraya bir bakalım:
1 yemek kaşığı anne sütü ortalama 69,5 kcal,
1 yemek kaşığı formül mama ortalama 77 kcal,
1 yemek kaşığı brokoli 33,7 kcal,
1 küçük (yaklaşık 100 gr) muz ise ortalama 90 kcal (en yüksek kalorili meyvelerden ve bebeğimiz 1 küçük muzun tamamını örneğin 4. ayda yiyemeyecektir.)
Vereceği kalorinin/enerjinin yanında anne sütü ve formül mama içinde bebeğimizin büyümesi ve gelişimi için gerekli olan diğer içeriklerden bahsetmedik bile. Sadece kalori konuşuyoruz.
Erkenden, ek gıda öğün sayısını arttırıp sıvı öğünü (anne sütü ve formül mama aldıkları öğünler) sayısını azalttığımızda; bebeğimizin yeterince kilo almadığını görmemiz çok olası. O nedenle lütfen ama lütfen ek gıdaya başlangıç zamanı için, bebeğimizi takip eden doktorumuzun/uzmanımızın bireysel önerisi bizim için belirleyici ve öncelikli olsun.
Erken Alerjen Maruziyeti: LEAP çalışması, alerjen gıdaların erken (4-6 ay arasında) tanıtılmasının bazı yüksek riskli bebeklerde faydalı olabileceğini belirtmiştir. Fakat bu durum, yalnızca pediatrist kontrolünde uygulanmalıdır ve genelleştirilemez. Yine yakın tarihli bir çalışma, özellikle alerjenlerin uygun zamanda ve miktarda tanıtılmasının önemini vurgulamaktadır. Aynı çalışma, genel olarak gıdaların erken tanıtılmasının, bebeğin bağışıklık sisteminde strese yol açabileceğini ve potansiyel alerjilere neden olabileceğini söylemektedir. (Addendum guidelines for the prevention of peanut allergy in the United States: Report of the National Institute of Allergy and Infectious Diseases-sponsored expert panel - PubMed).
Prematüre Bebekler Ek Gıdaya Ne Zaman Başlayabilir?
Prematüre doğan bebeklerin ek gıdaya başlama zamanlaması, düzeltilmiş yaşa göre hesaplanmalıdır.
Örneğin 32-37 hafta arasında doğan prematüre bebekler, 6. aya yakın bir dönemde ek gıdaya başlayabilir. Ancak 28 haftadan önce doğanlar, genellikle düzeltilmiş yaşlarına göre gelişimlerini tamamladıktan sonra başlamalıdır.
Bu süreçte en önemli faktör, bebeğin fiziksel ve nörolojik gelişim işaretlerini sergilemesidir (A Consensus Approach to the Primary Prevention of Food Allergy Through Nutrition: Guidance from the American Academy of Allergy, Asthma, and Immunology; American College of Allergy, Asthma, and Immunology; and the Canadian Society for Allergy and Clinical Immunology)
NOT: Prematüre bebeklerde ek gıdaya başlama zamanı, kesinlikle bebeği takip eden sağlık uzmanı ile değerlendirilmelidir.
Ek Gıdaya Başlarken Bebekte Gözlenmesi Beklenen Fiziksel İşaretler
Ek gıdaya başlamanın yalnızca 6. aya gelmekle değil, fiziksel gelişimle de ilişkili olduğu unutulmamalıdır. Aşağıdaki işaretlerle bebeğimizin ek gıdaya hazır olup olmadığını değerlendirebiliriz:
- Mama sandalyesinde desteksiz veya minimum destekle oturabilme (Minimum Destek: Bebeğimiz mama sandalyesine oturduğunda, poposunun yanlarına ve arka tarafına minik minderler veya yastıklar koyalım. Bu şekilde uzun süre, sırtı dik ve başı yukarda şekilde oturabilmesi gerekir.)
- Baş kontrolünü sağlayabilme (Bebeklerin 6 ay öncesinde çoğunlukla başları öne doğru eğiktir. Başlarını kaldırıp karşıya bakarken, başlarını dik tutarlar. Başlarını uzun süre dik tutabiliyorlarsa, ek gıda sürecini daha güvenli geçirirler.)
- Nesneleri ağıza götürme (Bebekler oyuncaklarını ağızlarına götürebilmeliler. Ağıza nesne/oyuncak götürebilme becerisi ince motor becerilerindendir. Ve ek gıdaya başlarken bu becerinin olması iyidir. Bu becerisi varsa, bebeğimiz mama sandalyesindeyken de yiyecekleri elleriyle kavrayarak ağzına götürebilir.)
* Yiyeceklere ilgi göstermesi tek başına bir ek gıdaya hazırlık belirtisi değildir.
** Bebekler 6. aydan önce genellikle ağız ve dil koordinasyon becerilerini tam anlamıyla geliştirememiştir. Bu nedenle erken ek gıda tanıtımı, tıkanma/boğaza kaçma/boğulma riskini ne yazık ki arttırabilir.
***Ek gıdalar, anne sütü ve formül mama ile alınan kaloriye göre daha az enerji sağlar. Bu da kilo alımında yavaşlamaya neden olabilir. Ek gıdaya erken başlamak ve ek gıda öğünü sayısını erkenden arttırmak bu nedenle bebek beslenmesi uzmanları tarafından genellikle önerilmemektedir.
Ek Gıdaya 6. Ayda Başlamanın Faydaları
6. ayın tamamlanmasıyla birlikte bebeklerin vücutları, anne sütü ve formül mama dışındaki katı gıdaları sindirmeye daha hazır hale gelir. Bu dönemde ek gıdaya başlamak, hem beslenme hem de gelişim açısından pek çok avantaj sağlar:
Demir Depoları Desteklenir: Anne sütü ve formül mama, bebeğin ilk 6 ay boyunca demir ihtiyacını karşılar. Ancak 6. aydan sonra bebeklerin demir gereksinimi artar ve ek gıda başlangıcı ile birlikte demir açısından zengin gıdalar bu açığın kapanmasına yardımcı olur.
*Ek Bir Bilgi: 2015'teki BLISS (Baby-Led Introduction to Solids Study) çalışması, 6. aydan itibaren ek gıdaya başlayan bebeklerde demir alımının arttığını göstermiştir. (Baby-Led Introduction to SolidS (BLISS) study: a randomised controlled trial of a baby-led approach to complementary feeding - PMC)
Motor Gelişimi ve Ağız Koordinasyonu: Bu süreçte bebekler, çiğneme ve yutma gibi daha komplike ağız hareketlerini yapabilmeye başlarlar. Ağız-motor (oral-motor da denilir) becerilerini geliştirmeye başlarlar.
Ek gıdaya erken (4-6 ay arasında) başlanırsa bu beceriler tam gelişmeyebilirken, geç başlanması durumunda ise adaptasyon zorlaşabilir.
Bağımsız Beslenme Becerileri: 6. aydan itibaren bebeklerin kendi başlarına besinleri kavrama ve ağıza götürme becerilerinin gelişmeye başlaması beklenir. Bu, hem ince motor gelişimine hem de onların özgüvenlerine katkı sağlar.
Ek Gıdaya Geçerken Seçebileceğimiz Yöntemler
Bebeklerin ek gıdaya başlama sürecinde yöntem seçimi aslında oldukça önemlidir. İlerleyen haftalarda ve aylarda elbette, bebeğin de gelişim sürecine göre farklı yöntemler denenebilir. Biz şimdilik ek gıda başlangıcı için 3 temel yaklaşıma bakalım:
Bebek Liderliğinde Beslenme (BLW): Bebeklerin, kendi kendine gıdaları keşfederek beslenmesine olanak tanır. Bu yöntem bebeklerin; yiyeceklerin dokusunu, tadını ve rengini keşfetmesine yardımcı olur.
*Ek Bir Bilgi: BLW'nin boğulma/boğaza kaçma/tıkanma riskini arttırmadığı ve sağlıklı beslenme alışkanlıklarını desteklediği yine BLISS çalışmasında belirtilmiştir (Baby-Led Introduction to SolidS (BLISS) study: a randomised controlled trial of a baby-led approach to complementary feeding - PMC)
Geleneksel Yöntem: Bebeklerin püre ya da pütürlü kıvamda yiyeceklerle ve kaşıkla başkası tarafından beslenmesidir. Genellikle daha kontrollü bir geçiş süreci sağlar.
Karma Beslenme Yöntemi: Bu yöntemde hem parmak gıdalar sunulur, hem de geleneksel yöntemdeki gibi bebek kaşıkla beslenir. Bu yöntem ailelerin tercihlerine ve bebeğin gelişimine göre başlangıçta biraz daha esneklik sunar.
Ek Gıdaya Başlarken Neler Aklımızda Olsun?
Ek gıda süreci doğru bir şekilde başladığında ve yönetildiğinde, hem bebekler hem de aileler için aslında çok keyifli bir deneyime dönüşebilir.
Şu aklımızda olsun: Bebeklerin yeni tatlara, dokulara, kıvamlara, sıcaklıklara alışması zaman alabilir. Bir gıdayı reddetmeleri, ek gıdaların tamamını tamamen reddettikleri anlamına gelmez. Böyle zamanlarda o gıdayı ısrarla yedirmeye çalışmak yerine, farklı günlerde farklı dokularda farklı yöntemlerle yeniden sunmayı deneyebiliriz.
Örneğin, brokoliyi püre olarak beğenmeyen bir bebek, buharda pişmiş brokoliyi keyifle yiyebilir. Biz olsak biz de buharda pişmiş pütürlü/püre kıvamlı brokoliyi ilk tanışmamızda yemek istemeyebiliriz. Fakat buharda pişerek yeterince yumuşamış ve bebeğimizin avuçlayabileceği şekilde parmak gıda olarak sunulmuş brokoliyi "Oooo ben brokoli ağacı yiyorum" diyerek bebeğimize sunduğumuzda, onun brokoliye yaklaşımını da olumluya çevirebiliriz.
Yavaş Yavaş ve Az Miktarda Başlamak İyidir: İlk sunulan gıdaların, bebeklerin sindirim sistemine ağır gelmemesi için küçük miktarlar yeterli olabilir. BLW (parmak gıda ya da püre olarak, fark etmez) sunumlarımız sırasında bebekler genellikle sunduğumuz gıdayı çok tüketmezler. Kendi kendilerine keşfederek yedikleri için, midelerine giden miktar azdır. Bu aslında hem bizim miktar kontrolü yapmamızı zorlaştırır, hem de bir yandan iyidir çünkü zamanla ve vücutlarının ihtiyacı doğrultusunda yedikleri miktar kendiliğinden artar. Bu da bizim "Ne kadar yedi? Az yedi bugün!" kaygılarımızın kendiliğinden elenmesini sağlar.
Diğer yandan besleme sürecimiz geleneksel yöntemle olacaksa, doktorumuzun birebir yönlendirmesine uymamız en doğrusudur. Genellikle ilk günlerde 1-2 çay kaşığı kadar püre ya da pütürlü gıdalar, tadım sürecinde yeterli olacaktır.
NOT: Bebeklerimiz, açlık ve tokluk işaretlerini bize erkenden vermeye başlarlar. Ek gıdayı o an yemek istemediğini bir şekilde ifade eden bir bebeği zorlamak, beslenme sürecini olumsuz etkileyebilir.
"Ek gıdaya 4. ayda başlamak istiyorum. Kesinlikle sakıncalı mı acaba?"
Evet. Sindirim sistemi olgunlaşmadan tanıtılan ek gıdalar, alerjik reaksiyonlara ve sindirim sorunlarına neden olabilir. Ayrıca, erken dönemde anne sütü ya da formül mamanın yerini ek gıdalarla doldurmak, ne yazık ki bebeğin ihtiyacı olan besin içeriklerini alamamasına yol açabilir.
"6. aydan önce alerjen gıda tanıtılabilir mi?"
Bu durum yalnızca bir pediatristin, çocukluk döneminde uzmanlaşmış alerji uzmanının ya da erken dönem çocuk beslenmesi uzmanının önerisiyle; özel bir gereklilik halinde (örneğin yüksek alerji riski varsa) değerlendirilebilir. Genel olarak alerjenlerin güvenle tanıtılması gereken uygun dönem 6. ayın sonrasındadır denilmektedir.
"Bebeğim 7 aylık oldu. Hala ek gıdalara ilgi göstermiyor. Ne yapabilirim?"
Bazı bebekler diğerlerine göre daha geç adapte olabilir. Bu durum aynı evin içinde büyüyen iki kardeşte gözlenebilir - büyük kardeş ek gıdalara hızlıca adapte olmuşken, küçük olan daha geç ısınabilir. Hatta ikiz kardeşlerde dahi bunu gözleyebiliriz. Bebeğimizin diğer gelişim işaretlerini iyi gözlemlemek ve gerekiyorsa bir uzmana bireysel olarak danışmak önemlidir.
- Farklı tat ve dokular sunarak ilgisini çekmeye çalışabiliriz.
- Karşısında ona sunduğumuz yiyeceğin aynısını kendimize de alarak, abartılı hareket ve seslerle yememiz de iyi bir fikir olabilir.
- Sofradayken strese girmektense, bebeğimizin kendi hızına ayak uydurmaya gayret etmek aklımızda olabilir.
- Bebeğimiz sofrada yorgun olabilir. Gece uykusu iyi mi, gündüz uykuları kısa mı? Uykudaki problemler (veya genel olarak uykusuzluk diyelim) yemek yemeye odaklanmasını zorlaştırabilir.
- İnce motor gelişimini gözleyebiliriz. Özellikle BLW yöntemi ile ilerlemeye çalışıyor, fakat yiyecekleri biz güzelce uzatsak da onun tuttuğunu pek görmüyorsak; sofra dışında nesneleri tutabiliyor mu, örneğin sevdiği bir oyuncağını tutunca ağzına götürüyor mu - bunlara bakabiliriz. Bu ayda bebeklerin sevdiği nesneleri avuçlayarak kavraması ve ağzına götürmesi beklenir. Bunu yapmadığını gözlersek doktoruna bu konuyu taşımakta fayda var. En doğru yönlendirmeyi oradan alabiliriz :)
- Oturabilme becerisi nasıl? Belki henüz minimum destekle de olsa oturamadığı, oturma becerisi yeterince gelişmediği için bebeğimiz mama sandalyesinde zorlanıyor ve oradan kalkmak istiyor olabilir. Oturabilme temelde bir kaba motor becerisidir ve yapamadığını fark edersek, bu konuyu bebeğimizi takip eden uzmana/doktora taşımakta fayda var. En doğru yönlendirmeyi oradan alabiliriz :)
- Bebeğimiz yemeyi mi yoksa yedirilmeyi mi reddediyor? Bebeğimiz belki sofraya ve yiyeceklere ilgisiz değildir, sadece biz yedirmek istiyoruzdur. Yedirmek istediğimiz bebeğimiz, kendi kendine yiyecekleri keşfede keşfede yemek istiyor olabilir. Burada bebeğimizi okumak, onun gerçekte ne istediğini anlamamız gerekiyor; ki en doğru yaklaşımı sergileyebilelim.
